Het jaar 2001 heeft hardhandig een eind gemaakt aan drie belangrijke en breed gekoesterde trends. De Internet ballon, het geloof dat in weerwil van aloude economische wetmatigheden, iedere investering in ICT grote winsten zou opleveren, werd in 2001 na jaren van onwaarachtige koerswinsten definitief doorgeprikt. Op 11 september kwam een einde aan het groeiende gevoel van veiligheid en militaire onaantastbaarheid. Dit gevoel, dat zijn oorsprong had in de ontrafeling van het Oostblok in 1989 en gekenmerkt werd door de discussies over het einde van de ideologie, kwam tot een abrupt einde toen een kleine groep fundamentalisten uit het Midden Oosten er in slaagde om een aanslag te plegen op Manhattan en het Pentagon die zelfs Pearl Harbor overtrof.

Ten derde lijkt 2001 ook het einde te zijn van de trend naar globalisering, althans in de vorm van de brede politieke steun voor het afbreken van alle handelsbelemmeringen en voor privatisering. De praktijk blijkt harder dan de leer. Naarmate de WTO handelsverdragen zich uitbreiden worden de belangen van de Franse en Amerikaanse boeren hardnekkiger beschermd. De fusie tussen ‘gelijken’, Chrysler en Daimler-Benz, loopt vast. In de Raad van Bestuur in Stuttgart wordt vanaf midden 2001 gewoon weer Duits gesproken. Swissair ontloopt een welverdiend faillissement door kapitaalinjecties van de Zwitserse farmaceutische industrie (sic!) en de regering. Eerdere privatiseringen van elektriciteitsbedrijven, gezondheidszorg en spoorwegen blijken in bijna alle landen vaker meer dan minder problemen op te leveren.

Het vastlopen van drie belangrijke, langlopende trends, ieder met duidelijke technologische, economische en sociale componenten, maakt van het jaar 2002 een belangrijk keerpunt. Niet de zelfgenoegzaamheid van een fin de siècle, maar de bereidheid opnieuw fundamentele doelstellingen en ambities te formuleren is in 2002 vereist. Dat geldt voor zowel ingenieurs als voor ondernemers en politici.

Het nieuwe jaar belooft veel voor de ontwikkeling van de Internet economie. Schaarser kapitaal zal betekenen dat alleen weldoordachte innovaties een kans krijgen. Het jaar 2001 was slechts de noodzakelijke shakeout, analoog aan ervaringen in de vorige eeuw met spoorwegen en auto’s, waarna de technologische ontwikkeling voort kan gaan. De Nederlandse arbeidsbureaus kunnen getuigen dat een groot aantal ICT-ers beschikbaar is om daar tegen veel lager lonen dan voorheen aan mee te werken. Nu nog de ondernemers die meer willen dan snel rijk worden.

De lessen van 11 september lijken nog niet doorgedrongen tot de Amerikaanse defensie technologen. Juist in 2001 zijn honderden miljarden dollars gereserveerd voor systemen die wat betreft strategisch denken uit de tijd van de Koude Oorlog stammen, het ‘Star Wars’ ruimteschild en de JSF straaljager. Ook Nederland is bereid aan de JSF mee te doen. Het lijkt wel heimwee naar de Korea oorlog. Iedere niet-militair kan zien dat de moderne oorlog in technologische zin wordt gevoerd met Stanley-messen, veiligheidspoorten, computers en onbemande vliegtuigen. Dat zijn ook gebieden waar de Nederlandse industrie een grotere bijdrage kan leveren.

Tenslotte moeten we in 2002 de afstand verminderen tussen de theorie en de praktijk van globalisering, zowel wereldwijd als in de Europese Unie. Een goed begin is de analyse van de Harvard econoom Michael Porter, die onlangs in de Ridderzaal in Den Haag Nederlands beleidsmakers voorhield dat het fundament van concurrentiekracht en welvaart ligt in de ontwikkeling van nationale innovatienetwerken. Dat ligt voor ieder land verschillend. Think globally, act locally. Technologisch betekent dit dat innovatie, bijvoorbeeld op het gebied van voedingsmiddelen of milieu, een eigen Nederlandse richting mag kiezen. Politiek is dat minder simpel dan het gevoerde beleid van globalisering en vulgaire privatisering van de laatste vier regeringsperioden. Maar 2002 is het jaar dat we de veranderde tijden, de nieuwe eeuw, onder ogen moeten zien.