Karl Marx (1818 – 1883) had natuurlijk gelijk. De technologie dicteert de verhoudingen tussen mensen. In zijn tijd spanden mechanisering en de kapitalisten samen om op grote schaal medemensen in de ellende te storten. Evenzo leidden staal en olie tot imperialistische oorlogen. Het einde van de mechanisering als dominante technologie betekende ook het einde van het klassieke marxisme in de arbeidsverhoudingen, al weer enige tijd geleden.

Mutatis mutandi heeft culturele vernieuwing de steun nodig van een dragende technologische golf. Jammer genoeg kwamen anarchistische ideeën als “flower power” en “small is beautiful” ten tonele begin jaren zeventig, toen kernenergie en de grootschalige computers van IBM technologisch de toon aangaven. De witte overhemden met das van de automatiseerders van IBM hebben uiteindelijk de culturele veldslag van de jaren zeventig gemakkelijk gewonnen. Vanaf de jaren twintig waren de overheersende communicatie¬technieken radio en, even later, televisie. Het effect was populariserend, maar vooral ook eenzijdig en demagogisch. Terugpraten tegen radio of televisie is technisch nagenoeg uitgesloten, wat steeds weer blijkt uit de arrogantie van deze media, of ze nu commercieel of publiek zijn. De technologie dicteerde dat.

Eind jaren tachtig overvleugelden personal computers de main-frames van IBM, wat bijna tot het faillissement van deze onderneming leidde. PC’s en Internet zijn ontstaan in een tijd dat het anarchisme van Berkley en Parijs slechts voortleefde in de gesmoorde dromen van bebaarde grijsaards en hun ‘old ladies’. Decentrale computers en het technisch interactieve internet zijn de dragers van een nieuwe culturele revolutie. De daadwerkelijke structurele veranderingen zijn niet gering. Het aloude omroepbestel is aan het desintegreren. Overal beginnen pas afgestudeerde ingenieurs en juristen – vaak zelfs de niet-afgestudeerden – hun eigen bedrijfje. Het effect van Internet op de kapitaalmarkt is zodanig dat grote traditionele Nederlandse bedrijven zoals Aegon, Ahold, Buhrmann en Nedlloyd, nu hebben aangekondigd in de toekomst aandeelhouders via het Internet stemrecht te geven in aandeelhouders¬vergadering.

Deze culturele revolutie vindt overigens plaats in een klimaat waarin schijnbaar nauwelijks sprake is van sociale kritiek. Niet “talk the talk”, maar “walk the walk”. Even interessant als de aandelenopties van de werknemers van de software en internet bedrijfjes is in deze zin de afwezigheid van stropdassen, tot en met ’s-werelds rijkste man Bill Gates. Zelfs bij IBM zijn wit overhemd en stropdas niet langer verplicht. Dat is meer dan uiterlijk. Vraag het Prins Claus. Ook ideeën over hiërarchie, persoonlijke vrijheid en loopbaan wijken sterk af van die van de voorgaande generatie. Ze vinden vrijheid – persoonlijke groei zou de bebaarde grijsaard zeggen – belangrijker dan vastigheid en loyaliteit aan de werkgever. Dat is natuurlijk makkelijk zolang werkgevers in de rij staan om een of twee ton voor je diensten te betalen. Zou deze culturele revolutie ten einde komen met de volgende technologische omwenteling? Dat zou Marx in ieder geval moeten begrijpen.